Сёння адбываецца канфлікт гуманістычнага індывідуалізму і новага біятэхналагічнага парадку. Наколькі сумяшчальныя развіццё біятэхналогій і чалавечая годнасць і хто пераможа — pro-life ці pro-choice?

У межах цыкла «Уяўляючы Беларусь: ідэі і вобразы для супольнай будучыні», што ладзяць Лятучы ўніверсітэт і Міжнародны кансорцыум «ЕўраБеларусь», адбылася публічная лекцыя філосафа, прафесара Дэпартамента сацыяльных і палітычных навук ЕГУ Таццяны Шчытцовай «Маральная эўрыстыка біятэхналагічнага развіцця».

Многія найноўшыя біятэхналогіі супярэчаць нашаму традыцыйнаму самаразуменню і тым самым ставяць яго пад пытанне, праблематызуюць. Таццяна Шчытцова мяркуе, што сёння гаворка ідзе не пра новую рэдакцыю канцэпта маральнага суб’екта, а, перадусім, пра перавызначэнне сакральнага. Такім чынам, асноўны тэзіс лекцыі — маральная эўрыстыка сучаснага біятэхналагічнага развіцця ў тым, што яна дазваляе разгледзець нейкую новую перспектыву.

«Свяшчэнны сасуд» ці фрагментаваныя складнікі цела?

Выступоўца пачала з апісання «справы Джона Мура», выкладзенай у артыкуле Пола Рабінава «Фрагментаванне і годнасць у познім мадэрне». Гэты выпадак адбыўся ў 1990 годзе з глыбока хворым чалавекам Джонам Мурам. У выніку даследаванняў падчас лячэння выявілася пэўная клеткавая камбінацыя яго генатыпа, у якой заключалася паталогія, і ў той жа час яна змяшчала вельмі цікавую перспектыву для генетыкаў. У літаратуры яе акрэслілі як «бессмяротную клеткавую лінію Джона Мура». Адкрыццё запатэнтавалі і камерцыяналізавалі. Але, калі пра гэта даведаўся Джон Мур, ён падаў у суд, бо таксама хацеў нешта з гэтага мець. На працэсе выступалі два суддзі: умоўна кажучы, ліберальны, які даводзіў, што Мур мае права мець даход з адкрыцця, і кансерватыўны, які заявіў, што «пазоўнік хоча параўнаць чалавечы сасуд — адзіны аб’ект, які ва ўсіх цывілізаваных грамадствах карыстаецца найвышэйшай павагай і абаронай, — з ніжэйшымі камерцыйнымі таварамі». Спіч другога суддзі заключаўся ў тым, што базавы імператыў нашага грамадства — павага да чалавечага цела як фізічнага вобразу ўнікальнай чалавечай асобы. У выніку справу Джон Мур прайграў.

За ўсім гэтым стаіць той факт, што сучасныя біятэхналогіі фрагментуюць цела ў абасоблены наяўны запас малекулярных біяхімічных прадуктаў і працэсаў, які падлягае даследванню і выкарыстанню. У сучасных навуках пра жыццё каштоўна не столькі цела, колькі фрагментаваныя матэрыялы цела. У гэтым кантэксце азначэнне асобы як пэўнага адзінства аказваецца абсалютна нерэлевантным. Біятэхналагічнае развіццё стварае новы біялагічны і адначасова культурны свет, у якім мноства складнікаў цела могуць ізалявана вырабляцца для медыцынскіх і навуковых мэтаў. Такім чынам, можна зрабіць выснову, што адбываецца канфлікт гуманістычнага індывідуалізма і новага біятэхналагічнага парадку.

Калапс практычнага дуалізма

Акрэслены канфлікт сфармаваўся на аснове падвойнага разумення еўрапейскім чалавекам уласнага цела. І тое, што існавала некалькі стагоддзяў, цяпер выяўляе сябе як тупік.

У аснове практычнага дуалізму — супрацьпастаўленне суб’екта і аб’екта, што ляжыць у падмурку мадэрнай свядомасці. Разнастайныя індывідуальныя і сацыяльныя практыкі абапіраліся на два розныя трэнды ў заходняй антрапалогіі. Першы кірунак заключалася ў тым, што чалавек — гэта частка прыроды (аб’ект прыродазнаўства, медыцыны і г.д.). Другі трэнд звязаны з прынцыпам суб’ектыўнасці (маральная аўтаномія, цэльнасць кожнага чалавечага індывіду, чалавечая самасвядомасць). Сённяшнія генныя тэхналогіі, кланіраванне, тэхналагічнае ўмяшальніцтва ў сферу рэпрадукцыі можна разглядаць як працяг першага кірунку.

У эпоху біятэхналогій практычны дуалізм аказваецца ў калапсе, бо, з аднаго боку, біятэхналогіі кантралююць чалавечую прыроду як аб’ект даследвання, але гэтую ж прыроду можна разумець як натуральны базіс для асобы і суб’ектыўнасці. Адбываецца, у пэўным сэнсе, скарэнне чалавекам самога сябе.

Дактрына святасці жыцця: «за» ці «супраць»?

Сучасныя трывогі сведчаць пра небяспеку дэсакралізацыі таго, што мела сакральны статус. Калі такая небяспека выяўляецца, за ёй ідзе вельмі спецыфічная грамадская і заканадаўчая рэакцыя, экспліцытнае замацаванне недакранальнасці чалавечай фізічнай прыроды. Такім чынам, ненапісаная таемная норма, якая да сёй пары мела моц, сёння набывае сілу напісанага закона.

Дык ці магчыма сумясціць біятэхналогіі і чалавечую годнасць? На сённяшні дзень адзіная краіна, якая ўтрымлівае гэтую звязку, — Германія.

Пра тое, што яе збольшага не прытрымліваюцца, сведчыць і асноўны пасыл навуковых дыскусій: альбо «за» дактрыну святасці жыцця, альбо «супраць». Калі «за», гэта значыць, супраць абортаў, рэпрадуктыўнай медыцыны, актыўнай і пасіўнай дапамогі пры паміранні, рэпрадуктыўных даследванняў. Калі «супраць» дактрыны, то няма ніякіх перашкод для даследванняў і практык.

Пра супрацьстаянне гэтых пазіцый сведчаць рухі pro-life і pro-choice («за жыццё» і «за выбар»). Лейтматыў сучасных дыскусій паміж імі — прызнанне святасці жыцця можа быць абгрунтавана толькі рэлігійна, і таму такое вучэнне не можа быць агульнаабавязковай мараллю грамадства. У пытанне індывідуальнай веры і рэлігійных перакананняў узводзіцца тое, што чалавек успрымае як сакральнае, напрыклад — з якога моманту жыццё эмбрыёна набывае маральную каштоўнасць.

Яшчэ адно адкрыццё заключаецца ў тым, што маральная свядомасць мадэрна грунтавалася на выпадковасці з’яўлення чалавека. Гаворка ідзе аб тым, што выпадковасць, натуральнасць зараджэння чалавека (фармавання яго генетычнай канстытуцыі) з’яўляецца ўмовай магчымасці свабоднага развіцця асобы паводле факта нараджэння.

Цэнтральная фармулёўка лекцыі Таццяны Шчытцовай: паважай права ўсялякага чалавечага жыцця знайсці ўласны шлях і быць для самога сябе здзіўленнем. Аднак сёння мы можам адсочваць актуальнае змяшчэнне ў нашым маральным самаразуменні, калі на першым плане ўсё больш аказваецца не аўтаномія, а эпіфанія, пры якой суб’ектыўнасць адкрываецца самой сабе як нейкі шчаслівы дар.

Відэазапіс адкрытай лекцыі: