Навошта беларускай уладзе парламенцкія выбары?

У перадачы Юрыя Дракахруста «Пражскі акцэнт» бяруць удзел палітычныя аглядальнікі Канстанцін Міхееў, Зміцер Панкавец і палітолаг Андрэй Ягораў.

Частка першая

Частка другая

Выбары як «Дажынкі»

Юрый Дракахруст: Выбары, нават у бяссільны парламент, нават несправядлівыя і недэмакратычныя — гэта ўсё роўна люстэрка, у якім адбіваецца вобраз грамадства. Мы ў нашых перадачах засяроджваемся на апазіцыі. А калі пакінуць яе за дужкі — то што гэтыя выбары азначалі для сістэмы ўлады, для праўладнай ці абыякавай часткі грамадства? Гэта стала ўжо чыстай рутынай, як выбары ў Вярхоўны Савет у Савецкім Саюзе ці цяперашнія «Дажынкі», ці хаця б цень палітычнага працэсу ў іх застаўся? Але нават калі рутына — любы антраполаг скажа, што рытуалы, нават на першы погляд бессэнсоўныя, шмат што могуць сказаць пра грамадства, якое іх практыкуе. А што менавіта ў дадзеным выпадку?

Зміцер Панкавец: Я не сказаў бы, што для ўлады гэтыя выбары сталі абсалютнай рутынай. Найперш варта сказаць пра такое новаўвядзенне гэтых выбараў, як тэледэбаты. Нашы чыноўнікі сярэдняга звяна, якія ў асноўным ідуць на выбары, не вельмі прывучаныя ці нават адвучаныя ўдзельнічаць у публічных дыскусіях. І гэта часта было відавочна падчас іх выступаў. Таму такім аксакалам, як Анатоль Лябедзька, ці прадстаўнік «Справядлівага свету» Мікалай Петрушэнка вельмі лёгка было загнаць у кут прадстаўніка ўлады. Маладзейшым прадстаўнікам апазіцыі тут было нашмат цяжэй, бо яны таксама неспрактыкаваныя ў гэтай справе.

І, скажам, старшыня Мінскага гарсавета Сільвановіч паставіў у тупік Андрэя Дзмітрыева простым пытаннем — ён запытаўся, які буйны завод знаходзіцца на тэрыторыі гэтай акругі. Ярмошына сказала, што ў будучым такія дыскусійныя формы агітацыі стануць асноўнымі. Таму ўладам у будучыні давядзецца больш падрабязна і старанна выбіраць кандыдатаў, у тым ліку і паводле іх аратарскіх здольнасцей.

На пачатку выбараў было вельмі цікава назіраць, што па некаторых акругах было па некалькі кандыдатаў ад улады зарэгістравана. Асабліва гэтым вылучалася Берасце. Але чым бліжэй да дня галасавання, тым больш выразным рабіўся яўны кандыдат ад улады, а астатнія здымаліся з выбараў. Некалькі такіх акругаў яшчэ засталося. У Мінску ёсць акруга, дзе балатуецца галоўны ўрач бальніцы і дэпутатка Лявоненка. Магчыма, у яе асобе мы можам атрымаць нейкую новую Вольгу Абрамаву, калі яна не пройдзе ў парламент. Увогуле гэтая стратэгія ўдзелу некалькіх кандыдатаў ад улады ў выбарах была запасной. Але ў будучыні я б не выключаў паўтарэння гэтага, як магчымасці ўнутрывідавай барацьбы.

Трэці момант, які я б адзначыў — гэта датэрміновае галасаванне. Нават па акругах, дзе няма назірання, дзе няма незалежных кандыдатаў, улады ўсё роўна імкнуліся загнаць людзей на выбары, бо адчувалі, што яўка можа скласці меней за 50%.

Юрый Дракахруст: Андрэй, на ваш погляд, які сэнс гэтых рытуалаў, калі гэта рытуалы? На мой погляд, тут ёсць цікавая дэталь, шмат хто гаворыць: «Ай, на гэтых выбарах усё перадвызначана, усё зразумела». Але мы бачым татальную мабілізацыю ўсяго ўладнага апарата, у тым ліку і сілавога. Мы бачым, дарэчы, т.зв. палітыка-дзелавы цыкль, які назіраецца на кожных выбарах у Беларусі — перад выбарамі растуць заробкі, стыпендыі і пенсіі. А навошта гэта рабіць, калі ўсё перадвызначана? Можа, можна было б не пераймацца, не заахвочваць народ, а намаляваць лічбы? Ці гэта таксама рытуал?

Андрэй Ягораў: Канечне, вось гэтыя палітычныя цені і прывіды з’яўляюцца кожны раз падчас выбараў. Сістэма ўлады такім чынам вырашае задачу легітымацыі. Нават самыя жорсткія рэжымы вымушаныя праводзіць такога кшталту плебісцыты для сваёй легітымацыі, каб паказаць падтрымку народа. Для нашай сістэмы гэта такі тэст на наяўнасць адміністрацыйнага парадку, бо мабілізацыя адміністрацыйнай сістэмы адбываецца па ўсёй краіне. Яна паказвае пэўныя стыкоўкі і нестыкоўкі, разыходжанне інтарэсаў, ступень кансалідаванасці і г.д. Таму для сістэмы ўлады — гэта вельмі важная падзея.

Яна, зразумела, магла б стаць і вельмі важнай і для альтэрнатыўнай часткі грамадства. Але яны не здолелі гэтым скарыстацца ў поўным сэнсе гэтага слова. Вельмі цікавы ваш антрапалагічны разварот гэтага пытання. З гэтага пункту гледжання, гэтыя выбары пацвярджаюць, што ў Беларусі яны ўсё больш губляюць палітычную частку чалавечай сутнасці. Калі прыгадаць Арыстоцеля, які вызначаў чалавека як палітычную жывёлу, то наступіў час хвалявацца за тое, што застанецца ад беларусаў, ці застанецца толькі жывёльная частка. Канечне, гэта на ўзроўні сумных жартаў, але па гэтых выбарах мы выразна бачым вынікі адсутнасці сапраўднай палітыкі ў краіне. Узровень тэледэбатаў гэта вельмі выразна паказаў. Адсутнасць палітыкі — гэта тое, што вельмі яскрава дэманструюць гэтыя выбары.

Юрый Дракахруст: Андрэй, ведаеце, можа мы проста ўсе распешчаныя? Калі я сачыў за тэледэбатамі, то мне прыйшла такая думка: з’явіўся б у нейкім 1979 годзе на ЦТ СССР з 5-ці хвілінным выступам Андрэй Сахараў. Гэта была б сусветная сенсацыя № 1, былі б аршынныя загалоўкі ў New York Times «Крэмль мяняе сваю палітыку». А тут з’яўляюцца Лябедзька, Янукевіч на тэлеэкране, а публіка ўсё роўна гаворыць, што выбараў няма, выбары кепскія, палітычныя жывёлы не зусім палітычныя.

Андрэй Ягораў: Трэба глядзець на сістэму — ці паўплывае гэта на штосьці ў палітычным сэнсе ці не паўплывае. Наяўнасць тэледэбатаў была адным з пунктаў парадку дня перамоў паміж уладай і апазіцыяй у 1999 годзе пры пасярэдніцтве АБСЕ. Тады дэбатаў не дапусцілі, а зараз дапусцілі. Сёння гэта бяспечна для ўлады. І нічога гэта не падрывае ў сэнсе арганізацыі і маніпуляцыі выбарчага працэсу. Тады гэта магло мець значэнне. Калі сёння людзі дэпалітызаваныя і не рэагуюць на альтэрнатыўныя пасланні, якіх і няма, то для ўлады няма ніякай пагрозы, каб дазволіць гэтыя тэледэбаты. Гэта паказчык не эвалюцыі сістэмы, а яе дэградацыі.

Юрый Дракахруст: Канстанцін, які ваш адказ на гэтае пытанне: рытуал ці не рытуал, калі рытуал, то што азначае?

Канстанцін Міхееў: Нават у інфузорый-туфлікаў ёсць канкурэнцыя, але гэтую канкурэнцыю складана лічыць палітыкай. Улада і лаяльна настроеная частка грамадства на гэтых выбарах сутыкнуліся з шэрагам выклікаў, на якія прыйдзецца шукаць адказ. Па-першае, партыя ўлады як бы ёсць — натхнёныя твары яе прадстаўнікоў на перадвыбарчых плакатах ні з якой апазіцыяй не зблытаеш, але ні арганізацыйна, ні ідэалагічна яна не аформленая, і нават тыя выбаршчыкі, якія гарой стаяць за Аляксандра Лукашэнку, часам робяць памылкі.

Па-другое, па-ранейшаму адсутнічае інтэрфейс, перахаднік паміж папулісцкай рыторыкай дваровага маштабу, характэрнай для мажарытарнай сістэмы, і экзальтаваным пафасам праграм палітычных партый. Інфузорыя спрабуе распавесці іншым інфузорыям аб карысных уласцівасцях раствору, дзе яны боўтаюцца? Інфузорыі няздольныя гаварыць. Батанік, які назірае інфузорыі ў мікраскоп, пачынае агітаваць іх за падвышэнне якасці раствора? Інфузорыі не слухаюць батанікаў.

Па-трэцяе, нават лаяльная большасць у Беларусі не верыць у прадстаўнічую дэмакратыю. Ёй цяжка ацаніць вынікі законатворчай дзейнасці парламента: яна некампетэнтная. У выніку ёй нецікавыя парламенцкія выбары. Пакуль улада не злепіць сабе «з таго, што было» хоць нейкае падабенства працаздольных, арганізацыйна аформленых інстытутаў грамадзянскай супольнасці, ёй кожны раз прыйдзецца пераносіць «Дажынкі» ў сувязі з выбарамі.

Удзел ці байкот: хто перамог?

Юрый Дракахруст: Канстанцін, вы сказалі, што людзі не вераць. А, магчыма, яны ўспрымаюць гэта інакш. Не як нейкія выбары, а як прысягу на вернасць, лаяльнасць дзяржаве, уладзе. «Будзь гатоў — заўжды гатоў» — як юныя піянеры. Піянеры таксама нічога не выбіралі, калі аддавалі салют. Можа, гэта таксама своеасаблівы салют?

Канстанцін Міхееў: Старэйшае пакаленне яшчэ менавіта так і салютуе. Але малодшае пакаленне, асабліва адукаваныя гараджане, яны значна больш меркантыльныя, прагматычныя, таму яны саму інтрыгу выбараў не ўспрымаюць. Ім няма патрэбы салютаваць.

Юрый Дракахруст: Ну а зараз — усё ж да апазіцыі. Спрэчкі — байкот ці ўдзел — ішлі ў яе асяроддзі, здаецца, да сённяшняга дня. Гэта ўжо было ў нашай найноўшай гісторыі — на парламенцкіх выбарах 2000 года. Які плён даў адзін і другі падыход, ці адбыўся байкот і ці можна будзе спраўдзіць, што ж адбылося насамрэч? І чаму ўлады з такім раздражненнем рэагавалі на байкот? Баяліся?

Андрэй Ягораў: Мне падаецца, што ні байкоту, ні ўдзелу ў выбарах не атрымалася. Папросту вось гэтая сітуацыя выбараў — яна не была скарыстаная апазіцыяй у палітычным сэнсе. Яны яе прайгралі, і ў выніку прайграла ўся альтэрнатыўная частка грамадства. Калі разважаць пра краіну ў цэлым, то ўся краіна прайграла гэтыя выбары.

У агульнапалітычным сэнсе гэта была бессэнсоўная валтузня. Бо палітычныя сілы не вырашылі задачы фармавання агульнай стратэгіі. Калі б яны ставілі задачу агульнай стратэгіі, то было б няважна, што яны па форме абіраюць — байкот альбо ўдзел. І адно, і іншае можна было праводзіць дзеля дасягнення рэальных палітычных задач. Якія б гэта маглі быць задачы? Напрыклад, фармуляванне нейкай новай пазіцыі для грамадства, вывад новых людзей, пазнавальных для электарата. Гэта была б пэўная задача стратэгічнай кансалідацыі сіл на будучыню, на наступныя прэзідэнцкія выбары. Усё гэта магло б быць, але гэтага не было.

Усё гэта тым больш выглядае смешна, што амаль усе структуры вырашалі свае асобныя задачы, і ўсіх іх можна было так ці інакш залічыць да той ці іншай формы байкоту. Нельга ж казаць, што «Гавары праўду» сур’ёзна ўдзельнічала ў гэтых выбарах, расцэньваючы гэтыя выбары як магчымасць праводзіць сваіх кандыдатаў. Не. Яны вырашалі задачы па ўмацаванні структур.

Тое самае і пра астатніх. Усе падставы для кансалідацыі былі, і размежаванні наконт тактыкі ўдзелу ў выбарах фактычна былі неістотныя. Кансалідацыі не адбылося. Чаму? Магчыма таму, што інтарэсы апазіцыйных лідэраў не дазволілі вырашыць ім гэтую задачу. Таму ўсё атрымалася так, як атрымалася.

Юрый Дракахруст: Канстанцін, як на ваш погляд, апазіцыя выступіла на гэтых выбарах?

Канстанцін Міхееў: Безыдэйных абсэнтэістаў, якія не наведваюць выбары, таму што ім пофіг, загадзя больш, чым прыхільнікаў байкоту. Пратэставая меншасць у ходзе такіх кампаній заўсёды раствараецца ў апалітычнай большасці, якая лускае семкі і пасмейваецца. Тлумачыць у Беларусі працэнт няяўкі заклікамі да байкоту — тое самае, што дзмуць у адным кірунку са шквалістым ветрам, а потым прыпісваць яго разбуральную сілу сабе любімаму. Наадварот, партыі, якія ўдзельнічалі ў кампаніі (у тым ліку тыя, хто зняў сваіх кандыдатаў — БНФ і АГП) атрымалі з гэтага ўдзелу невялікі, але відавочны профіт. Як мінімум, нагадалі аб сваім існаванні электарату і донарам, атрымалі вопыт агітацыі і палемікі. Урэшце, парламенцкая партыя ствараецца для таго, каб удзельнічаць у выбарах у парламент. Што тычыцца рэакцыі ўлады на згадкі байкоту, то яна зразумелая: непрыемна, калі распуджваюць і так нешматлікіх спойлераў.

Юрый Дракахруст: Канстанцін, мне здаецца, што ў вас крыху вытанчаная пазіцыя, паводле якой тая ці іншая палітычная сіла можа разлічваць толькі на сваіх ідэйных прыхільнікаў, але, здаецца, што палітыка — гэта якраз сэрфінг па рэальных інтарэсах і настроях у грамадстве. І калі палітыкі ўбачылі, што значная частка грамадства па самых розных прычынах не хоча ісці на выбары, то яны як бы ўзначалілі гэты працэс. Магчыма яны і пераможцы?

Канстанцін Міхееў: Часткова згодны, а збольшага не. Я не думаю, што ў сённяшняй сітуацыі беларуская апазіцыя можа аб'яднацца на глебе байкоту і забяспечыць гэтым аб'яднаннем нейкі рост грамадскага даверу. Хутчэй за ўсё, гаворка ідзе пра тое, каб старанна, штодня распрацоўваць уласны электаральны ўчастак, свой «гарод», сваё поле, паступова павялічваючы яго за кошт абыякавых, за кошт абсэнтэістаў, за кошт праўладнага электарату.

Юрый Дракахруст: Зміцер, вашы калегі так ці інакш апазіцыю ганілі, можа быць вы абароніце?

Зміцер Панкавец: На мой погляд, прайграла тая частка апазіцыі, якая ад пачатку байкатавала парламенцкія выбары. Ці выйгралі тыя, якія засталіся ўдзельнічаць да канца, для мяне вялікае пытанне. Напрыклад, той самы ўдзел «Гавары праўду». Андрэй кажа, што яны яўна не разлічвалі перамагаць на гэтых выбарах. Але, калі пачытаць скайп-нараду, якая адбывалася на гэтым тыдні па пытаннях удзелу «Гавары праўду», то ў значнай часткі вярхушкі кампаніі гучала гэтая наіўная думка, што будзе другі тур і яны магчыма пройдуць далей. Пры гэтым Някляеў займае такую пазіцыю, што выбараў няма, ён падтрымаў байкот у 101-й акрузе.

Калі вяртацца да вашага першага пытання наконт антрапалогіі, то медыцына апісвае такі стан, калі людзі адчуваюць хваробу, нават калі яе няма. Калі няма сімптомаў, але боль існуе. Можна правесці аналогію з тымі партыямі, якія ўдзельнічалі да канца. Яны ведалі, што выбараў няма, але ім падабалася адчуваць гэты боль, падабалася прайграваць гэтыя выбары. Як бы дзіўна і па-беларуску гэта ні было, найбольш пераможным аказаўся сярэдні варыянт абмежаванага ўдзелу, які выкарысталі БНФ і АГП. Пра гэта можна меркаваць з нервовай рэакцыі прадстаўнікоў улады. Кіраўнік праўладнага сацыялагічнага цэнтра Сяргей Мусіенка ўвогуле прапанаваў забараніць такім кандыдатам, якія раней ужо здымаліся з выбараў, удзельнічаць у будучыні. Калі ў нас нешта забараняюць у краіне, то гэта значыць, што яно дзейнічае эфектыўна. Мне здаецца, што ўладам, калі яны так нервова рэагуюць на слова «байкот», не спадабалася, што прадстаўнікі гэтых дзвюх апазіцыйных партый, усё ж такі найперш гэта датычыцца АГП, абдурылі іх з гэтай стратэгіяй.

За кошт дзяржавы яны змаглі паўдзельнічаць у дэбатах, надрукаваць свае праграмы ў газетах. Улады гатовыя гэта цярпець, калі кандыдаты насамрэч змагаюцца і ідуць да канца, лялькамі застаюцца ў выбарах. А калі яны здымаюцца, то ўладам гэта вельмі не падабаецца. Пераможцамі ў гэтых выбарах я назваў бы як раз вось гэтыя дзве партыі.

Чаму апазіцыя не планавала Плошчу?

Юрый Дракахруст: Гэтыя выбары — ці не першыя за апошняе дзесяцігоддзе, калі апазіцыя не планавала Плошчу, не заклікала да яе, нават падкрэслівала, што не заклікае. Чаму? Толькі драматычны досвед 19 снежня 2010 года і яго наступстваў таму прычынай?

Канстанцін Міхееў: У большасці беларусаў, незалежна ад палітычных поглядаў, ёсць дакладнае разуменне, што ад вынікаў парламенцкіх выбараў мала што залежыць. Стала быць, няма патрэбы моцна хвалявацца з нагоды, што ў парламент ад нейкай акругі абралі чарговага дырэктара дзяржпрадпрыемства, завуча, пракурора або падаткавікоў, а не цудоўнага прынца і не прынцэсу на гарошыне. Грамадства не можа існаваць у стане перманентнага экзальтаванага пратэсту: плошча-1, плошча-2, плошча-3 і да т.п., а на чале краіны ўсё роўна прэзідэнт-1 — і ніякіх рэмейкаў. І ўладзе, і апазіцыі трэба шукаць іншыя спосабы арганізацыйнага афармлення палітычнага працэсу.

Юрый Дракахруст: Зміцер, а які ваш адказ? Канстанцін кажа, што грамадства стамілася, але я б не сказаў, што яно было так узбуджана, як у 2008 годзе. Але ў 2008 годзе заклікі былі. Так, прыйшло мала людзей, але апазіцыя неяк усё ж такі разлічвала. Магчыма, хтосьці сказаў бы, што гэта ледзь не рутына была, але яна такая была. А зараз гэтага не было. Гэта змрочны драматычны досвед 19 снежня ці штосьці іншае, ці адчуванне і настрой у грамадстве паказалі апазіцыі, што не мае сэнсу, ці гэта неяк звязана з байкотам?

Зміцер Панкавец: Наўрад ці гэта звязана з байкотам. Натуральна, гэта часткова з’яўляецца катастрафічным наступствам 19 снежня. Гэта заканчвалася вялікімі стратамі для апазіцыйных структур, для менавіта такой легальнай магчымай дзейнасці. Пасля кожнай плошчы магчымасць для манёўраў усё скарачалася і скарачалася. Напэўна, зараз настаў час для нейкага самазахавання. Настаў час для накачвання мускулаў. Партыйная апазіцыя гэта зразумела. Да плошчы магла заклікаць эмігранцкая частка, якая з’ехала якраз пасля 19 снежня ў краіны блізкага замежжа. Але ў іх, відаць, не апынулася беларускага лідэра, які мог бы стаць на чале гэтай плошчы. У гэтых структур не засталося людзкіх рэсурсаў сярод беларусаў на Радзіме. Парламенцкія выбары — гэты не тая падзея, якая кардынальна мяняе жыццё краіны. Такой падзеяй усё ж такі заўсёды былі прэзідэнцкія выбары. Найбольшыя сілы і энергетыка канцэнтраваліся вакол прэзідэнцкіх выбараў, а не парламенцкіх. І нават, калі б зараз была плошча, то яна не сабрала б вялізнай колькасці людзей. Хаця я абсалютна згодзен, што такую колькасць, якая была ў 2008 годзе, магчыма было набраць, але яна нічога не змяніла.

Юрый Дракахруст: Андрэй, у сувязі з апошняй рэплікай Змітра, усё ж такі, можа быць, байкот паўплываў. Ведаеце, такое адчуванне, што ёсць розная ступень матывацыі выхаду на плошчу. Скажам, украінскі Майдан 2004 году — гэта выхад на плошчу «У нас скралі перамогу», наш кандыдат перамог, а нас абдурылі, сфальсіфікавалі і г.д. Леташнія думскія выбары ў Расіі і выхад на плошчу — «У нас скралі голас», мы не выйгралі, але прагаласавалі так, а яны сфальсіфікавалі ўсё на карысць «Адзінай Расіі». Што магло быць у Беларусі? У нас скралі байкот? Мы не пайшлі, а нам падкінулі нашы галасы? Напэўна, гэта не надта моцная матывацыя.

Андрэй Ягораў: Плошча ўвогуле не надта моцная матывацыя. Гэта мае сэнс толькі тады, калі яно ўкладаецца ў пэўную стратэгію развіцця падзей. Сама па сабе плошча ў сутнасці гэтай стратэгіі не мае сэнсу для людзей. «Мы пойдзем туды і што?» І людзі хадзілі на гэтыя акцыі кожныя выбары. Калі б людзей паклікалі, то яны прыйшлі б, як гэта было раней дзеля таго, каб выклікаць пачуццё маральнай перавагі і пратэсту, выразіць сваю пэўную грамадзянскую пазіцыю адмовы ад таго, што адбываецца ў краіне. Прадэманстраваць, што мы супраць, мы разумеем, што адбываецца ў краіне і нас не так мала. Гэта яшчэ яднала плошчу і выводзіла на яе людзей усе гэтыя гады, хаця гэта ў адсутнасці стратэгіі не мела палітычнага сэнсу. Людзі гэта разумелі. У сённяшні час, тут я згодны са спадаром Змітром, тое, што ніхто не паклікаў, бо самая буйная і радыкальная частка апазіцыі была рэпрэсаваная пасля 19 снежня. Не было каму заклікаць. Я думаю, што калі б сёння ў актыўным стане заставаліся кадры «Хартыі’97», то яны б і гэтым разам скарысталіся традыцыйным заклікам на плошчу. Я думаю, што такія наіўныя і безадказныя заклікі былі б, але зноў без агульнай стратэгіі дзеянняў.

Юрый Дракахруст: Якой будзе сухая рэшта гэтых выбараў? Для грамадства, для ўлады, для апазіцыі?

Андрэй Ягораў: Я хацеў бы адзначыць, што мы ўсе прайгралі гэтыя парламенцкія выбары. Прайгралі ў сэнсе нацыі, краіны, у сэнсе апазіцыі. Пройгрыш у гэтых парламенцкіх выбарах вельмі негатыўна паўплывае на будучую сітуацыю, бо калі мы хацелі б альтэрнатыўнай часткай грамадства выйграваць наступныя прэзідэнцкія выбары, якія ўсё ж такі галоўныя для развіцця падзей у нашай краіне, то дзейнічаюць яны па-іншаму. Пройгрыш парламенцкіх выбараў выстаўляе невясёлыя надзеі на наступныя прэзідэнцкія выбары. Хаця, калі адразу пасля выбараў пачаць з аналізу вынікаў і сапраўднай ацэнкі сітуацыі і стану, у якім мы сёння знаходзімся ў нацыянальным сэнсе, то, канечне, яшчэ можна развярнуць падрыхтоўку да прэзідэнцкіх выбараў, але гэта трэба пачынаць літаральна зараз.

Юрый Дракахруст: Канстанцін, на ваш погляд, якая сухая рэшта, і можа не толькі для апазіцыі? Ёсць і іншыя суб’екты.

Канстанцін Міхееў: На прэзідэнцкія выбары грамадства ў нас звычайна рэагуе апатыяй, або радыкалізацыяй, а парламенцкія — яму малацікавыя. Дай Бог, каб людзі, незалежна ад палітычных поглядаў, проста задаліся пытаннем, чаму ўсё так у беларускай палітыцы кісла, шэра і маркотна. Апазіцыя апынулася ў пэўным пазіцыйным тупіку — і ўдзел не дае чаканага эфекту, паколькі ўлада не ўспрымае яе нават у якасці спойлера, і байкот выглядае камічна, калі яўка ўсё роўна будзе, а няяўка не звязаная з байкотам. Затое быў шанец размяцца, паказаць сябе, і мне, напрыклад, прыемна было заўважыць падчас тэледэбатаў, што ёсць у Беларусі палітыкі, якія хоць бы зрэдку праводзяць работу над памылкамі. Уладзе яшчэ трэба будзе правесці працу над памылкамі. Хочаце быць легітымнымі — стварайце механізмы ўласнай легітымацыі, імітацыі бурнага грамадскага жыцця і канкурэнцыі ўнутры кіруючага класа. Дэмаграфічны рэсурс пакаленняў, якія галасавалі з пачуцця абавязку, сканчаецца. Лаяльнасць наступных пакаленняў трэба купляць, правільна афармляючы інвойс і ўносячы адпаведныя змены ў сацыяльны кантракт.

Юрый Дракахруст: Зміцер, ваш погляд: якія інвойсы хто каму будзе выстаўляць па выніках гэтых выбараў?

Зміцер Панкавец: Па выніках гэтых выбарах, відавочна, што мы атрымаем чарговы парламент, які наўрад ці будзе прызнаны ні Еўрасаюзам, ні ЗША. Магчыма дзесці адбудзецца другі тур, што дасць магчымасць Ярмошынай і іншым прадстаўнікам улады дакараць апазіцыю ў тым, што яны зняліся з выбараў, ці байкатавалі іх. У выніку атрымаем яшчэ большую залежнасць ад Расіі. Што датычыць апазіцыі, то падчас гэтых выбараў яна змагла навешваць ярлыкі адзін на аднаго. І ніякага кроку да кансенсусу яны не зрабілі, ніводнага кроку насустрач.