На чым базуецца культура і з чаго паўстае нацыя?

У межах серыі адкрытых лекцый «Галоўнае пытанне» Лятучага ўніверсітэта прайшла пятая лекцыя. Служба інфармацыі «ЕўраБеларусі» даведалася, што меў на ўвазе яе вядучы, дызайнер і культурны дзеяч Міхал Анемпадыстаў, назваўшы яе «Уяўляючы Беларусь».

Уяўленыя супольнасці — такі тэрмін навуковец Бенедыкт Андэрсэн увёў у дачыненні да нацыі. Ён спрачаецца з мадэллю, што «нацыя паўстае ў выніку гістарычных абставін». Андэрсэн давёў, што гэтага недастаткова. Нават маючы гістарычныя перадумовы, нацыя не паўстае ў выглядзе супольнасці. Мы не з’яўляемся супольнасцю, але мы ўяўляем сябе ёй. Гэтае ўяўленне павінна быць уніфікавана, і яно адбываецца з эмацыйным перажываннем. Калі пэўная група людзей пачынае ўяўляць сябе ўніфікавана (адзінаабразна) як еднасць, тады ўзнікае нацыя. Калі няма перадумоў, супольнасць узнікнуць не можа:

«Разглядаючы гісторыю паўстання беларускай нацыі, міжволі звяртаеш увагу на тое, што Андэрсэн меў рацыю», — заўважыў Міхал Анемпадыстаў.

На думку амерыканскага гісторыка Цімаці Снайдэра, беларусы мелі найлепшыя ўмовы ў Рэчы Паспалітай за палякамі: вялікая тэрыторыя, не было моўнага бар’еру. Аднак насуперак усім гэтым аб’ектыўным фактарам нацыя не паўстала. Снайдэр кажа, што для гэтага не была створана прывабная мадэль нацыі. Бо што такое беларуская мадэль? «Мужык, селянін, дурны як бот і забіты як варона» — гэта не спрацоўвае, не хочацца такім быць.

На Беларусі шмат хто сутыкаўся з тым, што калі ідзе гаворка пра беларускую культуру, узнікаюць супярэчлівыя бачанні. Паводле мадэлі Андэрсэна, гэта ненармальна, не можа быць розных уяўленняў унутры адной супольнасці:

«Што такое нацыянальная культура? Гэта культура, каштоўнасці якой не патрабуюць дадаткоавай аргументацыі ўнутры адной супольнасці. Літоўцу, паляку, рускаму не трэба даказваць сваю вартасць».

На думку Анемпадыстава, мы ўяўляем сябе не ідэальна, а вельмі дакладна і крытычна, добра ведаем свае недахопы. Да таго ж наш «калектыўны розум» улічвае вонкавыя абставіны, тэндэнцыі, палітычную сітуацыю — усё, што адбываецца вакол. І ўяўляючы сябе, супольнасць сябе яшчэ і актуалізуе.

Маючы ўяўленне пра сябе і актуалізуючы яго, мы бачым сваю будучыню.

Актуалізацыя такой вялікай групы людзей як нацыя адбываецца ў выглядзе палітычных захадаў. Палітыка — працяг культуры. І калі ўзнікае нацыянальная дзяржава, тады вырашаюцца пытанні захавання мовы, гістарычнай спадчыны, перадачы ведаў і г.д. Дзяржава зацікаўленая ў захаванні нацыянальнай мовы, яна надае ёй афіцыйны статус. Пры гэтым мова не супадае з межамі краіны, а межы краіны не супадаюць з межамі ўяўленай культуры і супольнасці.

Культуролаг кажа пра тое, што на тэрыторыі Беларусі існуюць адначасова дзве розныя культурныя мадэлі. Адна пабудавана на прынцыпе непарыўнасці. А другая — постсавецкая, такі дзіўны мікс з савецкай, расійскай ідэалогіі (неімперскай і таго, што было ў ХІХ стагоддзі) і беларускай. Гэты мікс непрывабны, таму што эклектычны, неўстойлівы перад знешнімі выклікамі, неканкурэнтназдольны. Ён пачынае развальвацца на «праваслаўе», «рускі свет» і інш. Але паколькі і тыя, і другія — беларусы, узнікае два абсалютна розных уяўленні, дзве культурныя мадэлі, дзве мовы, дзве візіі будучыні. З іншага боку, унутры беларускай супольнасці таксама няма дамоўленасці, таму што няма прадуманай сістэмы адносна моўнай палітыкі, адукацыі і г.д.:

«Альбо гэта нашая недаспеласць, і мы яшчэ не з’яўляемся нацыяй. Што мы лічам нацыяй: ці гэтую ўяўленую супольнасць, ці ўсе гэтыя супярэчлівыя і часам варожыя да існавання беларускасці канструкцыі ў межах краіны, што, на мой погляд, абсалютна абсурдна? Гэта адкрытае пытанне».

Міхал Анемпадыстаў вылучыў некалькі каштоўнасцяў ці дамінантаў беларускай культуры.

Адна з іх — гістарычная пераемнасць. Любая культура з нечага паўстае. Мы не можам сканструяваць культуру, таму што гэта назапашванне і перадача ведаў, а не інстынкт. З гэтага вынікае, што ўсё, што адбывалася на тэрыторыі Беларусі з’яўляецца беларускай культурай. У тым ліку і падзеі, якія прыпалі на час СССР. Што датычна савецкай сістэмы, то паколькі адбыўся захоп улады, супольнасці не было куды дзявацца і яна саветызавалася. Але факт існавання гэтай супольнасці прымаўся да ўвагі нават акупацыйнымі ўладамі. Аднак пасля вайны ў савецкіх інстытуцыях пачалі ўзнікаць асяродкі беларушчыны.

«Гэта пацвярджае просты факт: беларускае Адраджэнне 1990-х гадоў, яно ж на нечым грунтавалася», — дадае рэжысёр, прадзюсар Зміцер Бейнарт-Саладуха.

Другая дамінанта паводле Анемпадыстава: беларуская культурная мадэль паўстала як мадэль этнічная. На беларускай тэрыторыі паўстала польская нацыя, і спачатку яна паўстала як палітычная. Далей на гэтым польскім культурным полі з’явіўся лакальны патрыятызм, які праявіўся ў ліцвінстве. Гэта першая этнічная ідэнтыфікацыя (да яе належалі такія дзеячы як Уладзіслаў Сыракомля, Вінцэсь Каратынскі). Яна разглядалася як «малодшы брат» польскай культуры. І таму паўстала ўяўленне пра «няшчасных беларусаў».

«Абарваўшы ў чалавека карані і «перасадзіўшы» яго на іншую глебу, можна пераўтварыць яго ў прадстаўніка іншай культуры, што на працягу ХХ стагоддзя адбывалася пастаянна. І калі б не Расійская імперыя, не было б паўстання беларускай нацыі, далей бы фармавалася польская мадэль, мы б цяпер гаварылі па-польску», — заўважыў лектар.

Апроч польскай, на Беларусі (у тым ліку) паўстала і габрэйская нацыя.

За пункт адліку паўстання беларускай нацыі Анемпадыстаў прапануе браць перыяд «Нашай Нівы». Далей — БССР, польскае панаванне. Яшчэ адзін важны пункт — Другая сусветная вайна. Бо грамадзянская вайна 1920-х не была грамадзянскай вайной для беларусаў, яны ў ёй удзельнічалі фрагментарна. А вось пад нямецкай акупацыяй нешта падобнае да грамадзянскай вайны паміж беларусамі (тымі, хто выступаў на савецкім баку — партызанамі і з іншага боку — калабарантамі).

Цяпер беларуская нацыя не этнічная. Больш за тое, паколькі яна не этнічная, у бэкграўнд беларускай культуры трэба далучаць польскую, габрэйскую, татарскую, стараверскую, кальвінісцкую культуры...

Наступная дамінанта — талерантнасць, аднак не як з’ява характару, а як пачуццё справядлівасці, якое рэалізуецца ў выглядзе законатворчасці. Яшчэ адзін момант — тутэйшасць. У пэўны момант яна стварала праблемы. Але гэта таксама рыса і культурная адметнасць, якая мае глыбокія карані і сувязь з каланізацыяй беларускіх земляў. З гэтага вынікае, што прастора раздробленая: тут я, а там — «яны».

Беларусам уласцівая традыцыйная дэмакратычнасць. Пошукі палітычных форм актуальзацыі супольнасці заўсёды мелі дэмакратычны характар. І цяпер таксама, ніякіх экстрэмісцкіх рухаў у найноўшыя часы не ўзнікала. Экстрэмізм — гэта не наша традыцыя.

Далей — еўрапейскасць. Тое, з чаго ўзнікла беларуская культура, паўстала дзякуючы знаходжанню ў еўрапейскім культурным полі.

Нерэлігійнасць ці пластычная рэлігійнасць. На кожным кроку адбываецца пераход з аднаго веравызнання ў іншае, і ні ў кога гэта не выклікае пытанняў.

І апошняе — беларусацэнтрызм. Мы разглядаем Беларусь як цэнтр Сусвету і разумеем Сусвет як месца свайго знаходжання:

«У мяне такое ўражанне, што апошнія год-два ў сувязі з падзеямі ва Украіне адбываецца актуалізацыя беларускай супольнасці. Можа, Андэрсэн мае рацыю, што супольнасць павінна сама актуалізавацца».

Відэазапіс адкрытай лекцыі:

Гл. таксама інтэрв'ю з Міхалам Анемпадыставым напярэдадні лекцыі