Лятучы ўніверсітэт запусціў новую адукацыйную праграму, на якой будзе рыхтаваць магістраў гульні. У сувязі з гэтым каардынатарка Лятучага Таццяна Вадалажская прачытала лекцыю пра Homo ludens — чалавека, які гуляе.

«Беларуссий журнал» запісаў яе ключавыя моманты.

Чалавек несувымерны

Я назаву дзве праблемы, якія стаяць перад чалавецтвам. Абедзьве — пра несувымернасць.

Першая — неадпаведнасць моцы чалавека і яго здольнасці адказваць за наступствы сваіх дзеянняў. Найбольш прыгожа гэта апісана ў Аўрэліа Пічэі, які стварыў Рымскі клуб і ідэю ўстойлівага развіцця. У кнізе «Чалавечыя якасці» ён кажа пра тое, што тэхнічныя магчымасці чалавека настолькі вялікія, што кожны ягоны рух мае эфект для ўсяго сусвету. Эфект непрадказальны.

Больш за тое, цяпер здольнасць уплываць на ўвесь сусвет дэмакратызавалася. Яе ўжо мае не закрытая каста, а фактычна любы ўладальнік мабільнага тэлефона. Пры гэтым існуе неадпаведнасць спеласці этычных установак чалавека таму, што ён здольны зрабіць са светам.

З гэтага сталі развівацца сістэмны падыход і прагназаванне. Але ўлічыць усе фактары амаль немагчыма. Рабіць прагнозы дзеянняў можна, але фактычна гэта не дае магчымасці прыняць рашэнне. Пічэі піша, што трэба нешта рабіць не толькі са здольнасцю ведаць, але і з самім чалавекам і яго здольнасцю адказваць за свае дзеянні.

Мы добра ведаем пра сацыяльную сканструяванасць усяго, у чым мы жывем. Нашы нормы і каштоўнасці можна дэканструяваць і зразумець, што яны дадзеныя не прыродай ці богам — гэта свет, які створаны намі самімі. І ў ім няма ніякай інстанцыі, якая можа зацвердзіць, што ёсць праўдзівым. Ніхто не скажа, што ёсць ісціна.

Калі мы не маем абсалютных ісцінаў — у цябе свая праўда, у мяне свая. На гэтым сканчаецца здольнасць дамаўляцца. Бо нашы каштоўнасці абсалютна розныя і абсалютна роўныя.

Тут узнікае другая неадпаведнасць. З аднаго боку, я адчуваю сябе часткай стваральнікаў сусвету, але нічога з гэтым сусветам зрабіць не магу. Страціўшы магчымасць апеляваць да ісціны, мы не набылі здольнасці і кампетэцыі ствараць сусвет. Хто з нас умее ствараць сусвет? Ці хаця б сацыяльныя інстытуцыі? Адзінае, што мы можам, — гэта адчуваць сябе патрапіўшымі ў тое, што створана кімсьці.

Паколькі ты не маеш рэальнага дачынення да глабальнага стварэння, пачынаеш спускацца да «рэальнага жыцця», на якое можаш уплываць. Кантактаваць выключна з тым, да чаго можаш дакрануцца. Тады каштоўнасці, ідэалы проста абясцэньваюцца.

Усё гэта мне падаецца выклікам для чалавека, які спрабуе жыць асэнсавана і адказна ў гэтым свеце. Для адукацыі таксама: якім павінен быць чалавек, каб перададолець гэтыя неадпаведнасці?

Чалавек, які гуляе

Homo ludens, «чалавек, які гуляе» — словазлучэнне, якое апелюе да некалькіх кантэкстаў. Па-першае, да такой тыпалогіі чалавека, як Homo sapiens, Homo economics, асэнсаванне якой задавала пэўныя перспектывы. Homo ludens — спроба ўхапіць тое, што ёсць у чалавеку сучасным і што павінна вызначаць яго далейшы шлях.

Па-другое, да Гесэ з яго Касталіяй і апеляцыяй да таго, што чалавек, які гуляе, — гэта спроба знайсці форму існавання і мыслення, якая будзе вызначаць чалавечую сутнасць і дасць яму магчымасць пазбегнуць праблемаў, якія стаялі ў эпоху Гесэ.

А таксама да людэнаў Стругацкіх — невядомай расы людзей з інакшымі якасцямі, адрознымі ад іншых, пра існаванне якой ёсць толькі падазрэнне. І яе існаванне выклікае гуманітарную, антрапалагічную трывогу ў чалавецтва, бо мы не ведаем, на што гэтыя людзі здольныя і хто з нас да іх адносіцца.

Мы ад пачатку казалі пра тое, што Лятучы ўніверсітэт — гэта ўніверсітэт гульні. Але ўсе апроч метадолагаў да гэтага ставіліся як да метафары. Для нас жа гэта ніколі не было метафарай. Бо Лятучы паўставаў з арганізацыйна-дзейнаснай гульні і праз яе развіваецца.

Арганізацыйна-дзейнасныя гульні з’явіліся выпадкова, калі нейкую форму арганізацыі мыслення вакол практычных праблем назвалі гульнёй — пад іншыя азначэнні гэта проста не падпадала. На сённяшні момант у нас няма дакладнага разумення, што ёсць гульня. Ёсць хутчэй практыка і спроба гэта зразумець.

Трэба адсунуць у бок усё, што мы традыцыйна ўяўляем пра гульню. Тое, што гэта нешта несур’ёзнае, звязанае з азартам, пачуццямі. А таксама, што гульня — спосаб навучання, вынік якога потым пераносіцца ў рэальнае жыццё. Магчыма, увогуле, каб штосці зразумець пра гульню, трэба на нейкі час адвярнуцца ад «гульні» непасрэдна, а звярнуцца да «чалавека, які гуляе».

Я б хацела звярнуць увагу на некалькі рэчаў, якія тычацца чалавека ў стане гульні. Першае — пастаянная неабходнасць самавызначацца і пераасэнсоўваць сітуацыю. Гэтае ўменне нашмат больш важнае, чым папярэднія твае веды, якія часам нават замінаюць.

Каб быць эфектыўным у гульні, трэба ўлічваць вельмі шмат працэсаў. Напрыклад, ты мусіш бачыць камунальныя працэсы (хто з кім спрачаецца, сварыцца, сябруе), сацыяльныя (якія ёсць групы, стасункі паміж імі), сачыць за тым, як разварочваецца змест (асабліва ў інтэлектуальных гульнях), сачыць за дзеяннямі. Ты не можаш выбраць для сябе нешта адно. Вось гэтая праца на абсалютна розных узроўнях — і ёсць стан чалавека ў гульні.

Яшчэ адзін момант, які ўражвае ў гульні, — калектыўнасць, асаблівы склад калектыўных зносінаў. У адрозненні ад дзейнасці, дзе можа быць падзел працы, у гульні немагчыма вылучыць, хто што зрабіў.

Вынік гульні — агульны здабытак. І пасля таго, як ты скончваеш нейкае дзеянне, пачынаецца ўсё самае цікавае — адказ на яго. Таму неабходна рыхтавацца не толькі да дзеяння, але і да таго, што робіць з яго эффект.

Дзе гульня, а дзе рэчаіснасць

Гульня — не нейкая адмысловая прастора. Гэта здольнасць чалавека ўтрымліваць адначасова два штучных сусвета, пабудаваных па абсалютна розных правілах, і фактычна адвольна (паводле чалавечай волі) на адным з іх ставіць знак «гэта рэальна».

У дзяцей з гэтым проста: ёсць прастора, у якой адбываецца дзеянне гульні, а ёсць іншая — тая, у якой знаходяцца стасункі з бацькамі, кватэра. І тое, і тое фактычна ўяўнае.

Прызнанне адной з прастораў сапраўднай, а другой у гэты час другаснай — тэхніка вельмі важная. Я гуляю ва ўніверсітэт. Ён для мяне такі ж рэальны, як выбары ў Беларусі. Бо выбары — гэта ўяўленая рэальнасць, якую, праўда, ўяўляюць дзвяць міліёнаў чалавек і сваімі дзеяннямі яе ажыўляюць. Для мяне Лятучы ўніверсітэт з яго магістрамі гульні — такая ж рэальнасць, якая вызначае дзеянні і стасункі.

Гульня ў Беларусь таксама існуе. Мы ў яе гуляем, рэалізуючы сваю праграму культурнай палітыкі. Праціўнік тут не ўсведамляе, што ён гуляе, але ён адказвае на вашы захады і тым самым пачынае ўдзельнічаць. І так вы можаце на яго ўплываць. А перамогай будзе ўцягванне як мага большай колькасці людзей у гульню.

Разглядаючы тое, што адбываецца ў гульні, я разумею, што рэальнасць надаецца тым, што ты асэнсавана ўдзельнічаеш ва ўстанаўленні той прасторы, у якую ты гуляешь. Калі ты разам з кімсьці яе ўсталёўваеш з кімсьці, гэта становіцца рэальнасцю для цябе і для тваіх дзеянняў. Пакуль ты ўтрымліваеш яго станаўленне, да таго часу гэта для цябе рэальнасць. Гэтая здольнасць не толькі ўяўляць, але і ўсталёўваць правілы, межы — тое, што дазваляе нам быць датычным да канструявання сацыяльнай рэчаіснасці.

Гэтая здольнасць патрабуе даволі вялікай фантазіі, анталагічнай працы: выбудаваць свет з усімі правіламі, стасункамі — гэта не вывучыць што-небудзь па кніжцы. Выбудаваць свет разам з іншым — гэта дадатковыя кампетэнцыі. Бо ў гульцоў могуць быць розныя каштоўнасці, мэты, персанажы, у якіх яны гуляюць. Агульныя — толькі правілы. Гэта сустрэча з Іншым як з абсалютна іншым. Праз гэтую здольнасць можна вырашыць другое несупадзенне.

У гульні ёсць яшчэ адзін момант, які надае рэальнасці сітуацыі, якую мы ўявілі. Гэта катэгорыя стаўкі — таго, што ты страціш, калі прайграеш. І што падвысіцца, калі выйграеш. Таго, што ты ставіш на тое, каб утвораная прастора змянілася ў патрэбны табе бок. Чым больш стаўка, тым больш унёсак у будучыню.

Абсалютна негульнёвае стаўленне да сітуацыі ў Беларусі выражаецца ў тым, што мы выконваем нейкія дзеянні, але не робім стаўкі. Хто якую стаўку рабіў на выбарах? У гульні немагчыма не ведаць стаўку, немагчыма не ведаць, што ты страціў ці прыдбаў. Ацэнка стаўкі на тое, каб выйграць, — крок да асэнсаванасці і пераадолення неадпаведнасці чалавека і свету.

У нашым жыцці мы амаль не думаем пра стаўкі, якія робім у сваёй рэчаіснасці. Гэта вельмі моцная спроба асэнсаваць дзеянне ў сітуацыі не паступовай дзейнасці, а выйгрыша і пройгрыша. Калі існуе шмат розных абставінаў, якія табе не вядомыя. Гэта больш тонкая катэгорыя, чым, напрыклад, ацэнка рэсурсаў.

Галоўная якасць чалавека, які гуляе, — не толькі зрабіць правільнае дзеянне, але і быць гатовым да эфектаў, якія ўзнікнуць у адказ. Ён гатовы да таго, што сітуацыя пастаянна змяняецца і вымушае яго самавызначацца.

Для мяне пакуль адказам на пытанне, якое ставіў Пічэі, з’яўляецца не ўдасканаленне разлікаў таго, якія эфекты атрымаюцца, а змена ўстаноўкі чалавека на тое, што ён павінен адказваць не ЗА эфекты (зрабіў штосьці — адсядзеў пяць гадоў), а адказваць НА эфекты. Гатовым да таго, што дзеянне толькі пачынаецца, калі ты яго нібыта завершыў.

Апошняе — рыгарызм Іншага. Пра тое, што трэба разумець, прымаць іншага, кажуць шмат. Але ты можаш зразумець толькі тое, што падобна на цябе. У гульні ты ніколі не ведаеш іншага і павінен быць гатовы з ім знаходзіцца на адным полі. Табе неабавязкова яго любіць, шанаваць. Ты можаш з ім спрачацца, спаборнічаць, але ён прымаецца як умова існавання гэтага света, рыгарыстычна прымаецца.

Здольнасці і практыкі, якія чалавек набывае ў стане гульні, могуць дапамагчы прынамсі знайсці некаторыя шляхі для таго, каб выйсці са стану неадпаведнасці.

Відэазапіс лекцыі і яе абмеркавання:

Гл. таксама:

• Інтэрв'ю з Таццянай Вадалажскай напярэдадні лекцыі

• Тэкст расшыфроўкі адкрытай лекцыі Таццяны Вадалажскай

• Справаздача аб адкрытай лекцыі Таццяны Вадалажскай